A veces viene la tristeza

a
A veces viene
desde la tierra misma la tristeza,
viene desde el amor,
desde la piedra o el vegetal al hombre.

A veces está ahí oscura o despedida
por un pecho inocente.

A veces viene la tristeza de un lugar o del aire,
de la amistad caída o de un nombre vacío,
del sueño o de la infancia,
de una palabra que no pronunciamos,
de lo que creímos y ya no creemos,
de la esperanza y la desesperanza,
de la dura corteza del amor.

A veces viene la tristeza.

A veces hay en la tristeza odio,
ausencia y odio,
ceniza y rostros olvidados,
viejas fotografías y silencio
y una larga desposesión.

A veces viene, irrumpe
como un don invertido,
como un don que se da y no se recibe,
como lo nunca dado a la esperanza
o lo que, en fin, se acepta y da, pero no puede
vivir.

A veces viene.
Viene o está.
A veces hay en la tristeza odio
y arrepentimiento y amor.

(De José Ángel Valente (2001): Entrada en materia. Madrid: Cátedra, pàg. 88-89)

Examinando as sociedades multilingües

BASTARDAS I BOADA, Albert (2007): Polítiques de la llengua i la identitat a l’era glocal. Barcelona: Institut d’Estudis Autonòmics (Generalitat de Catalunya), 159 páxinas.

A concepción do mundo como unha realidade en perpetua emerxencia e dinamismo, na que os cambios se suceden ao ritmo incesante da globalización tecnoeconómica, das novas alianzas políticas supraestatais e mais dos novos fluxos migratorios, está na base de numerosos traballos que ven no presente a necesidade improrrogábel de reorganizar linguisticamente e identitariamente a humanidade. Este é o punto de partida do presente estudo, no que Bastardas se propón reexaminar criticamente os principios clásicos de organización das sociedades multilingües co obxectivo de contrubuír, dende unha perspectiva estritamente realista, a definir as políticas máis axeitadas para facer fronte aos cambios da nova sociedade glocal.

É neste marco –e ante a evidencia de que o inglés está a se converter, de facto, na verdadeira lingua franca da humanidade– que Bastardas avoga por deixar atrás as posturas identitarias –o medo á asimilación– e se amosa partidario de adoptar sen vacilacións unha única interlingua para a poboación mundial. Diante de hipotéticas tentacións homoxeneizadoras, porén, Bastardas propón un proceso de converxencia escrupulosamente respectuoso coa diversidade lingüística: en primeiro lugar, cómpre que as unións políticas ou económicas implicadas oficialicen un recoñecemento igualitario de todas as linguas internas, nun exercicio de dignificación real e simbólica; en segundo lugar, cómpre asegurar a intercomunicabilidade a través dunha interlingua común, bilingüizando a poboación que posúe outra lingua primeira; e, finalmente, cómpre blindar a sostenibilidade dos diferentes grupos lingüísticos asegurándolles unha exclusividade de funcións dabondo ampla nos respectivos ámbitos internos, de xeito que os sociosignificados vencellados á lingua propia non queden afectados.

Bastardas salienta, xa que logo, dous principios fundamentais neste ensaio: o da poliglotización e mais o da subsidiariedade funcional –aos cales cómpre engadirlles o principio de integración adaptativa das novas masas inmigrantes–, co interese explícito de desdicotomizar a sociedade e favorecer o nacemento dunha pluralidade concéntrica de linguas e identidades superpostas que permita avanzar cara ao que el designa a “identidade planetaria común”.

Agora ben, esta realidade non vai ser factíbel até que se minimicen as reclamacións das chamadas identidades de resistencia, e para que iso aconteza cómpre que estas se sintan cómodas nos respectivos marcos políticos. Esta é a razón pola cal Bastardas reclama medidas como o reequilibrio compensatorio de funcións entre catalán e castelán en Cataluña ou a importación do modelo lingüístico da Unión Europea ao Estado español, de xeito que, ademais de termos unha interlingua común para todos os cidadáns –o castelán–, o resto de linguas do Estado sexan tamén oficiais no conxunto do territorio.

Estas son, xa que logo, algunhas das propostas que o lector inquedo vai atopar nesta reflexión serena e afastada de posicións esencialmente identitarias, pero plenamente consciente, asemade, da importancia dos capitais lingüísticos para a maioría de sociedades desta nova era glocal.

Cando a ciencia deixa de selo

a

SOLÉ I CAMARDONS, Jordi (2007): La llengua que ens va parir. Set pensadors a la recerca del català. Barcelona: Dux, 151 páx.

Con La llengua que ens va parir (A lingua que nos pariu), Solé i Camardons proponse examinar o pensamento sociolingüístico de oito personalidades catalás do século XX cun obxectivo explícito: recoller algunhas das súas “ideas ecoidiomáticas que nos axuden a entender a realidade e a atopar propostas de actuación no eido do fomento do emprego da lingua catalá para o século XXI”. A escolla dos persoeiros analizados non é ao chou: por unha banda, Solé reivindica a figura de dous pensadores “malditos ou inxustamente esquecidos” pola sociolingüística catalá: Josep Armengou e mais Carles M. Espinalt; por outra banda, repara nalgunhas das figuras capitais do pensamento catalán contemporáneo, dende Josep Yxart até Joan Fuster, pasando por Joaquim Casas-Carbó, Carles Riba, Ferran Soldevila e Jaume Vicens Vives.

Esta interesante formulación inicial dá paso, porén, a unha morea de contradicións inxustificábeis, que levan a cuestionar tanto a selección dos protagonistas como a propia coherencia do discurso de Solé. Custa, por exemplo, entender o encaixe de Vicens Vives no conxunto, máis aínda cando o autor admite, nunha crítica aceda, que o inclúe “malia non interesarse pola lingua nin facer formulación sociolingüística ningunha”. Este afán de expansión subxectiva lévao a contradicirse de novo cando, despois de advertir do perigo que entraña facer unha lectura decontextualizada dos autores –nun intento de xustificar a produción en lingua castelá de Josep Yxart–, lles espeta aos intelectuais da Renaixença un xuízo condenatorio por ter renunciado a vencellar nos seus discursos independencia lingüística e independencia política.

As contradicións da obra agrávanse, ademais, na medida en que Solé se fai eco dunhas opinións ateigadas de prexuízos de dubidosa cabida nun ensaio pretendidamente científico. Da seguinte pasaxe, asinada por Josep Armengou, di que é “o discurso da responsabilidade, do siso ben entendido”: “só os snobs, para facer o merda, poden desertar da nosa democrática lingua e adoptar a lingua feudal, inquisitorial, retórica e ordenancista dos casteláns”. Unha saída de ton que complementa á perfección o acientificismo de Carles M. Espinalt, segundo o cal a falla de distinción entre os conceptos sono e soño da lingua castelá débese ao feito de que “non resulta doado para a idiosincrasia dos casteláns diferenciar entre realidade e soño”; uns casteláns que, de todos os xeitos, “nunca expresan nada sustancioso, pero sempre fan efecto”.

Por un lado, pois, o libro comprácese no descrédito gratuíto da cultura veciña; polo outro, convértese nun caixón de xastre no que o autor non aforra críticas á actual situación política do país –por exemplo, á “miserábel negociación” do novo Estatuto de Catalunya ou á renovación do catalanismo levada a cabo por ERC–, nun incansábel exercicio confusionista para o lector. As conclusións tampouco responden exactamente ás expectativas iniciais: constitúen máis ben unha crítica directa a un dos autores de La rectificació (2006), o “Jiménez Losantos da sociolingüística catalá”, que serve de pretexto para enumerar –sen contribucións persoais novidosas– algúns dos argumentos da sociolingüística militante.

A obra péchase, finalmente, con tres apartados complementarios: unha concesión á literatura de ficción –a outra disciplina que cultiva Solé–, na cal os devanditos pensadores erguen a cabeza do cadaleito e ollan a situación da lingua en pleno século XXI; un mirrado comentario sobre o pensamento lingüístico de Prat de la Riba; e mais un apéndice no que se pretende facer un compendio do pensamento catalán sobre a lingua dende Ramon Llull até os nosos días. Todo un exemplo de como empregar o calzador nun traballo que nin sequera evita os erros estritamente formais: así, Casas-Carbó aparece tamén como Cases-Carbó e como Casas i Carbó, e o lector desespérase buscando na bibliografía as referencias das obras de Bernat Joan que aparecen mencionadas no texto. Non se esforcen: seica é outra mostra de heterodoxia por parte do autor.

Imatge de la soledat

a
Llord, coll avall
el glop i el repicar
constant al cercle
en blanc que m'encatifa
de tedi el pentagrama.

De chola a tozuelo

Uns esgrimen peneiras e separan a fariña do farelo. Son porviristas. Outros rabuñan conciencias con actos graves e ton valente. Son porviristas. Fálannos de futuro, de esparexer a mensaxe, de reflexións conxuntas e de accións constantes. Velaquí Castelao en verbas altoaragonesas:

"Ixe mesache saliu d’os míos ricuerdos de ninón estió un compañer d’a escuela, gran enemigo de gatos y capitán riesgoso de toz os boríns. No puedo xublidar como s’arreguía esclatando a tusazos os bientres inflaus d’os cans muertos.

Una begada, o nuestro premazero compañer mos portó debán d’a choza d’una mendiga y mos dizió muito repinchau:

– Ya beyerez quina risera.

Dimpués rancó un troz d’o tellau y se metió dentro d’a caseta. Ascape prenzipiaron a salir, chitaus por una guardiella, os rosigallos de pan y as espigas de trigo, limosnas que a biella mendiga eba acumulau como una forniga en aquer agüerro abondo. Lugo o borín amanexió n'o tellau arreguindo, arreguindo...

Os cutos y as pirinas tenioron fiesta y os mesaches d’a escuela mirábanos con os güellos ubiertos a landa-landa, como qui contempla un sacrilexio. Toz os mesaches mos quedamos quedos, y cuan o borín paró cuenta de que tenébanos l’animo atapiu mos dizió ta amortar os escrupos de conzenzia:

– Total a biella no merca cosa, que li’n dan tot.

Aquer mesache agora ye un señor distinguiu y respetable, dueño de muitos millons, amo de muita chen y de muitos comercios allá n’as Americas.

Quiera o zielo que no torne."

... i anar a dormir poc (homenatge)

És tard perquè recullo d'hora, tinc la nit massa present:

O PAI, O FILLO E O BURRO

Unha vez ía un home e mais un fillo e levaban un burro pola man. E a xente, pois, falaba e dicía:

-¡Mira que ter burro e ir a pé!

Ben, montou o pai, montou o pai e de aí di:

-¡Mira ti, isto... o pai dacabalo e o pobre do fillo a pé!

Ben, baixouse o pai e subiu o fillo. Chegan máis adiante:

-¡Ah, mira que o fillo dacabalo e o pobre do pai... a pé!

E colleron e montaron os dous, montaron os dous e:

-¡Pobre burro! ¡Pobre burro, que cos dous enriba...!

("El alivio que tú y yo sentiremos en el instante que precede a la muerte, cuando la suerte nos desate de la triste costumbre de ser alguien y del peso del universo", J.L.Borges)

(Seca a louza encol da mesa: iso é o meu universo, iso a medida da felicidade)

Queira o Ceo que non retorne

Hai tempo que este fermoso anaco de Cousas tentaba chimpar dende o caixón, pero non o daba feito por mor do medo ao rexeitamento. Ao cabo, Castelao non era catalán, nin vai poder laiarse das eivas desta tradución, nin sequera vai ser quen de lela -son xa moitos anos coa mesma graduación nos lentes. Porén, estou seguro de que sorriría ao vernos lela hoxe, día 21 de novembro, afoutos aínda, e repetindo xuntos ante a lembranza do ditador: "Queira o Ceo que non retorne".

"AQUELL VAILET SORTIT DELS MEUS records d’infant va ser company d’escola, cruel enemic dels gats i temerari capità de tots els trinxeraires. Encara avui sóc incapaç d’oblidar com reia rebentant a cops de roc els ventres bufats dels gossos morts.

Una vegada, el nostre agosarat company va dur-nos a la barraca d’una captaire i ens va dir, intrèpid:

- Ja veureu quin fart de riure.

Tot seguit va desteular un tros del sostre i va ficar-se a dins de la barraca. Ben aviat en van començar a sortir, gitats per una lluerna, els rosegons de pa i les panotxes, almoines que la vella captaire havia bastaixat com una formiga aquella tardor abundosa. Després, el trinxeraire va esclafir a riure des de la teulada...

Els porcs i les gallines van fer festa i els vailets de l’escola ho guaitàvem tot amb ulls esbatanats, talment com aquell que contempla un sacrilegi. Restàrem tots immòbils, i quan el trinxeraire es va adonar que teníem el cor encongit, va dir-nos per apaivagar els nostres escrúpols de consciència:

-Fet i fet, la vella no compra res, que tot li ho donen.

Ara aquell vailet és un senyor distingit i reputat, posseïdor de molts milions i amo de molta gent i molts negocis, enllà, a les Amèriques.

Vulgui el Cel que mai no torni."

a

A gratcient

Sembla que en aquest país tots som d'alguna mena de manera. Alguns ens hi sentim estranys: fem massa cabal, potser, dels llustrosíssims apotegmes femenins segons els quals la mentalitat masculina és simple per naturalesa ("El contacte de l'aigua del mar a les cuixes del sexe femení fa exhalar a aquestes persones uns xiscles com els de la degollació dels Sants Innocents"). Podria ser, però també hi ha dones que engreixen el paisatge mirant-se la finor de les mans i no ens escarcanyem a pregonar-ho als quatre vents. Engalta Pla: "Baroja és un antiafrodisíac molt actiu". I l'home queda tan ample.

Sí que n'hi ha de tastaolletes. I d'aixafaguitarres. I de tocacampanes, d'aquests especialment entre els polítics. El món acadèmic xala indefectiblement amb els estiracordetes, i el femellam es desfà en contradictòries malvestats en sentir a parlar dels trencacors. De vegades em demano el perquè de tanta composició per designar allò que amb "A" o "B" ja passaria. Ombriua voluntat de la parla popular.

Com diria un bon amic, Pla en sabia, de capir... allò. I, per molt de greu que em sàpiga, no em puc estar de recordar-ne quatre idees amb la boca en forma de cul de gallina:

"A la tarda, veig passar pel carrer de Cavallers un enterrament dintre de la tramuntana. El vent fa dringar les corones i sembla com si les ungles d'un gat n'esgarrapessin la llauna. Fa venir pell de gallina. Les cintes voleien sobre el cotxe mortuori com les cames d'un pop -com els vels de Salomé, per dir-ho més finament. Dalt del seu seient, el xofer ha quedat com xafat i resumit -com un ninot que hagués rebut un enorme cop de maça sobre la gorra de xarol i hagués quedat comprimit. Dins de la llum rutilant, esmolada, crua, de la tarda; sota el cel despoblat, metàl·lic, immens; en la buidor del carrer, l'enterrament, amb el seguici vestit de negre, té un aspecte irrisòriament grotesc. El capellà amb el roquet inflat, ple de vent, sembla com si s'hagués de posar a flotar en l'aire, d'un moment a l'altre. L'escolà, amb la creu alçada, té treballs per a caminar. Els del dol no poden donar a la seva cara cap compungiment: tenen prou feines a aguantar-se, amb totes dues mans, el barret. Les campanes toquen a mort i el vent s'emporta la gravetat: els tocs voleien, en doina, com parraquets. L'enterrament enfila el carrer Estret i sembla un animal estrany i fabulós que camina contra una força sinistra."

Faig un glop de gin-tònic, l'últim, ara que el glaçó ja s'ha fos, a la salut d'un vell amic retrobat. La clau és ser ràpid i incisiu:

"Per Palafrugell passa intermitentment un pobre que, d'anar a captar, en diu anar a cobrar la contribució."

De sobte penso que el món s'ha capgirat i que, dels pobres, ara en diem indigents. Ja només capten els Testimonis de Jehovà, i encara si sobrepassen la cinquantena o són una excepció en l'anomalia. Als primers els regalaria una flassada; als segons, els recitaria amb tota la parsimònia esperable els drets lingüístics dels catalanoparlants.

També recordo una frase clau d'un dels principals activistes lingüístics de l'àmbit guaraní -llengua primera encara d'un 60% dels habitants del Paraguai-; el seu nom era David Galeano, i la seva proclama, allò que tots sabem i mai no està de més recordar: "Somos protagonistas..."

Són vora les 4, i tant patir la glotofàgia m'ha desvetllat els instints primaris. Resta agrair als amics que hi siguin, als emigrats que tornin, als predecessors que ens hagin precedit. Resta, només, un mot, i bona nit, que la palla va cara:

Avant.

Catalunya 2 - Chile 1

Catalunya remata de chegar á final da Copa América. "Carallo! -diredes- iso si que é unha sorte! Polo menos valeu a pena a traballeira, os cafés a media noite, a dor nos dedos postos xusto ao fechárenvos a porta... Parabéns, de todo corazón". Pode que non saibades da importancia da competición. Menor, sen dúbida, mais non tanto. Pode que nin saibades de que deporte se trata: seica ouvistes algo do corfbol, hai uns días... Baixades un pouco a cara, con disimulo: "E que carallo será o corfbol?" Non matinedes moito; iso tanto ten, crédeme.

Aquí tampouco sabe nada a xente do que acontece no presente. Seica non saben, coma vós, que Catalunya chegou a un acordo cunha federación internacional alá lonxe, nas Américas, naquelas terras que de tan virxes agora sofren a maior explotación do planeta... Se cadra fecharon o acordo con alguén de sangue galego nas veas, cun home de sorriso vagamente coñecido, cunha cara co aquel do nordés nas engurras da fronte... Porén, aquí tampouco sabe nada a xente do que acontece no presente.

Pero Catalunya remata de chegar á final da Copa América. Xogará -xogaremos- e gañará -gañaremos- mañá a media noite. Cun pouco de sorte, a nova chegará a tempo a Perpinyà, onde os que hai uns meses cantaban Els Segadors coas victorias dos Catalans Dragons van estar celebrando os actos finais do Correllengua. Cun pouco de sorte, todos -cataláns do norte e cataláns do sur- decatarémonos unha vez máis de que hai presente, de que hai lingua, de que hai futuro. E cun pouco de sorte, ollaremos cara ao ceo e a lúa refulxirá un intre coa forza de quen sabe que o camiño existe, e só cómpre alumealo aos que avanzan por el...

Xa vedes que non cumpría matinar: que sexamos campións en hoquei sobre patíns non é o máis importante.
a

A propòsit del subtítol

Tots Sants. Enguany no he anat al cementiri. He preferit, en canvi, fer un homenatge al món dels vius i m'he atipat d'ensaladilla amb embotits, mandonguilles amb sípia i caragols amb botifarra, tot regat amb un rosadet del 2005 que gairebé m'ha convençut d'abocar a l'aigüera el glop de Sangre de Toro que encara tacava el cul de la copa. Els caragols em fitaven apenats, tristíssims, sense cap rastre visible de la tortura macabra a què els havien sotmès. Els caragols deixen de colltorçar-se de dolor, una vegada morts. Retornen, dúctils, a l'estat de placidesa de qui se sap immens en la posteritat del plat, etern en el record dels comensals més sibarites.

a

No sé si Josep Pla, incansable enaltidor de la cultura culinària, compartiria amb mi aquest punt de vista. Sigui com sigui, aquesta tarda, amb una copeta de mistela als peus i apoltronat vora el finestral que s'enfosquia amb el vespre de Barcelona, he degustat, entre d'altres, aquestes paraules de l'empordanès:

a

"21 de març.- En aquest país tenim un costum molt curiós. Quan ens trobem, al carrer, dues persones, cara a cara, no tenim, a penes, res a dir-nos. Però, una vegada acomiadats i fets set o vuit passos, se'ns ocorren tot d'una una sèrie de coses urgents a dir a la persona que hem deixat fa un moment. Llavors, la interpel·lem a grans crits, alçant considerablement la veu, bracejant aparatosament. L'altre ens contesta, és clar, cridant i bracejant amb el mateix ímpetu. Com que mentrestant anem fent via i la separació del nostre interlocutor es va accentuant, la conversa esdevé un guirigall terrible. A la fi, la distància es fa tan llarga que pràcticament és impossible de sentir res. Llavors, hom diu, fent un gran esforç:

- Bé, ja en parlarem...

L'altre respon energumènicament:

- Sí, sí, ja en parlarem...

I, quan ens tornem a trobar, no tenim res a dir-nos."

a
Josep Pla: El quadern gris. Un dietari
a

Por certo que se hai algún galego entre os lectores, pódelle interesar botarlle un ollo ao bloc galegocatalán "Escriure, llegir i regar el jardí", no cal vai atopar unha pequena pasaxe da estadía de Pla en Vigo, con Cunqueiro e mais Torrente Ballester de anfitrións.

a

Auschwitz en pèl

Avui deia en Woody Allen que els crims perpetrats pels nazis eren un pes tan feixuc que aquest sol fet justificava un extermini sagnant de la humanitat. En Woody sempre ha estat un exagerat; però, tanmateix, seguim bastaixant cabelleres...

Auschwitz, ara fa un parell de mesos.